BS Nguyễn Khắc Viện đã dịch Truyện Kiều như thế nào?

BS Nguyễn Khắc Viện đã dịch Truyện Kiều như thế nào?

TP - Tuyệt tác “Truyện Kiều” đã đến với đông đảo bạn đọc thế giới từ lâu nhờ các bản dịch, trong đó tiếng Pháp có lẽ là ngôn ngữ có nhiều dịch giả nhất, nhưng bản dịch của Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện (NKV) được nhiều người đánh giá là thành công nhất.

Bản dịch đã được tái bản nhiều lần và từ bản dịch này, dịch giả một số nước đã chuyển tiếp sang các ngôn ngữ khác. Nhà văn hóa Hữu Ngọc nhận xét: “Bản dịch Kiều sang tiếng Pháp của anh Viện đề ra một quan niệm dịch thuật khá độc đáo”.

Nhà nghiên cứu-dịch giả Đỗ Lai Thúy đã viết: “Bản dịch Truyện Kiều của ông đã vượt bóng những người di trước như Paulus Của, Nguyễn Văn Vĩnh, Xuân Phúc và Xuân Việt… để toả sáng.

Không nệ vào điển cố, đi tìm một sự “tương ứng” sâu xa, ông đã làm cho nàng Kiều Việt Nam gần gũi với tâm hồn Pháp. Một nhà văn hoá Việt Nam nói với tôi: “Mình hiểu Kiều hơn nhờ bản dịch của anh Viện. Hình như ngoài tín nhã ra còn có một cái gì đấy!”…”

Vậy nên xem lại NKV đã dịch Kiều như thế nào vào dịp này có lẽ cũng có ích.

Về sự ra đời của bản dịch này, NKV đã kể lại trong hồi ký của mình như sau: “Năm 1965, kỷ niệm 200 năm ngày sinh Nguyễn Du. Trong những tài liệu về Nguyễn Du cần cung cấp cho các nước để họ tổ chức kỷ niệm, cần có bản dịch quyển Kiều... Việc này đã được chuẩn bị từ năm 1963. Hồi tôi còn ở Pháp, trong nước đã giao cho tôi tìm người dịch truyện Kiều. Tôi đã nhờ anh Phan Nhuận là một luật sư ở Paris. Anh đã vào Đảng Tân Việt, sau bị Pháp truy nã, chạy sang Pháp... Anh dịch quyển Kiều được khoảng 100 câu thì bị bệnh qua đời... Tôi tham khảo những bản dịch trước đây đều thấy chưa thỏa mãn. Có người dịch ra văn xuôi, thành ra mất chất thơ của quyển Kiều. Có người dịch ra thơ Pháp kiểu cổ điển, một câu Kiều phải dịch ra hai ba câu dài cho câu thơ đủ từ, có vần... Có người bám sát điển tích thành ra những câu rất lạ lùng. Việc dịch rất khó do hai ngôn ngữ có nhiều điểm khác nhau... Ví dụ như câu: “Chữ tài liền với chữ tai một vần”. Tiếng Việt thì “tài” với “tai” là một vần, nhưng tiếng Pháp thì “tài” là “talent”, “tai” là “travers”; Hoặc những câu ví như “Sớm đào tối mận lân la/ Trước là trăng gió sau ra đá vàng”. Câu thơ của ta nhẹ nhàng như vậy, nếu dịch ra đủ lệ bộ thì nặng nề chẳng thành câu thơ gì nữa…

Ngoài khó khăn về dịch thuật, còn khó khăn nữa là ở nước ta, có nhiều người vừa sính Kiều vừa sính tiếng Pháp. Vì vậy, đối với các bản dịch, không có một câu nào mà người ta không có ý kiến… Tôi nói là nếu giao tôi dịch trong một thời gian ngắn, tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Anh em góp ý kiến tôi sẽ lắng nghe, nhưng xin cho tôi được quyết định, không buộc phải theo ý kiến áp đặt, vì chữa một chữ là phải chữa cả câu, mà chữa một câu là phải chữa cả đoạn. Nếu buộc phải theo ý kiến mọi người thì mấy năm cũng không xong. Đề nghị được chấp thuận, tôi về cố gắng hết sức, nghiền ngẫm từng câu, từng chữ, sau 3 tháng nộp bản thảo. Thực ra, nếu dịch một tập thơ chưa bao giờ đọc, thì không thể nào làm trong 3 tháng. Nhưng truyện Kiều tôi đã thấm từ bé, đọc đi đọc lại không biết bao nhiêu lần...”.

Có lẽ phải “bổ sung”: một người còn chưa đầy một lá phổi, vừa trở về nước sau gần ba chục năm ở Pháp (ông về nước năm 1963), lại vào lúc đế quốc Mỹ bắt đầu đánh phá miền Bắc, có thể hoàn thành được bản dịch Kiều nhanh chóng như thế là còn nhờ dịch giả và Nguyễn Du cùng quê hương - dòng sông Phố quê ông hợp lưu với sông Lam trước khi chảy qua làng Tiên Điền, và thân phụ NKV cũng là nhà khoa bảng (cụ đỗ Hoàng Giáp thời vua Thành Thái), không xa lạ gì khung cảnh triều đình phong kiến; bản thân ông còn tự học chữ Hán ngay trên giường bệnh ở Pháp, học cẩn thận đến mức nhà giáo lão thành Trần Văn Quý phải thốt lên:

“Tôi kinh ngạc đến sững sờ thấy ông tập viết cả chữ thảo, mà lại tập viết theo đúng thể Vương Hy Chi...”. Còn một động lực nữa, chính NKV đã bộc lộ:

“… Chính giữa lúc đang đánh nhau với Mỹ như vậy, chúng ta vẫn kỷ niệm nhà thơ lớn của mình, để tỏ cho thế giới biết mình vẫn vững tâm, và cũng để bảo vệ vốn văn hoá quý báu của dân tộc”.

Trong bài “Vài suy nghĩ về nghệ thuật dịch” (nguyên bản tiếng Pháp - in trong phần đầu bản dịch Kiều), tuy NKV chỉ chú trọng đến nghệ thuật dịch, nhưng qua những điều ông phân tích, chúng ta có dịp hiểu sâu hơn về truyện Kiều, nhất là cách sử dụng ngôn từ tài tình của đại thi hào Nguyễn Du, đồng thời hiểu rõ những khó khăn phải vượt qua cũng như cách sáng tạo của dịch giả. Ví như ông đã dẫn câu “Trải qua một cuộc bể dâu” và phân tích:

“Hai dịch giả Xuân Việt và Xuân Phúc trước đây đã dịch thành “Trải qua bao nhiêu là biến động, biển cả trở thành nương dâu”. Dịch như thế quả là có ưu điểm theo sát ý gốc. Nhưng câu thơ tiếng Việt trước hết gợi ra một hình ảnh, khuấy động lên một nỗi kinh hoàng xen lẫn mối thương cảm thầm kín, con người cảm thấy hoàn toàn bất lực trước những xáo động của thiên nhiên. Cho nên tôi muốn dịch câu thơ ấy như sau: “Nơi mà xưa kia ngàn dâu xanh mướt, nay biển cả thét gào.” (*)Tự buộc mình phải dùng ngôn từ có chất thơ, đó là nghĩa vụ trước hết của người dịch thơ...”.

Về nguyên tắc “trung thành với bản gốc” trong dịch thuật, NKV nêu vấn đề: “Trung thành, nhưng với điều gì?” Trước khi tự đặt các quy tắc phải theo, để giúp người đọc hình dung “thao tác” của dịch giả, ông viết:

“Người ta phải làm sao tạo được những vẻ lấp lánh của một công trình điểm tô trau chuốt tài tình, tinh tế, phức tạp đã trở nên nhất thể với tấm lụa mịn màng mà lại dùng những màu sắc khác hẳn, với những sợi chỉ cũ không phải là những sợi chỉ ban đầu. Người dịch phải thao tác theo kiểu nhà hóa học. Trước hết phải phân chất những thành tố của tác phẩm, vừa bớt đi một ít, lại vừa thêm vào thành tố khác rồi mới thực hiện sự kết hợp. Từ bình này sang bình nọ, từ lò này sang lò khác, một sản phẩm mới ra đời, vừa giống lại vừa khác với nguyên mẫu...”.

Một số quy tắc, NKV đã tự đề ra như sau:

“- Trước hết tìm cách bám sát nội dung, truyền đạt xúc cảm đầu tiên toát ra từ nguyên bản.

- Giữ những điển tích, biểu trưng, ám dụ nhằm đưa đến cho độc giả thuộc nền văn hoá Pháp những hình ảnh mới, những cách nhìn độc đáo về cuộc đời và sự vật.

- Dứt khoát loại bỏ những kỹ xảo ngôn ngữ vốn chỉ là trang sức hoa mĩ mà thôi”.

Ông dẫn ra nhiều ví dụ:

“…Như câu “Nào người phượng chạ loan chung”, trước đây người ta đã dịch thành: “Nay họ ở đâu, những người bạn qua đường trong những cuộc phối hợp loan phượng nhất thời”. Trong câu thơ có hai từ phượng-loan và chung- chạ, chúng gợi lên sự lang chạ, chung đụng xác thịt giữa đàn ông và đàn bà. Tác giả oán trách sự vô tình bạc bẽo của những người tình cũ đối với người kỹ nữ, lúc còn sống thì luôn ve vãn nịnh bợ, nhưng lãng quên ngay sau khi cô nàng chết. Từ chung- chạ mới nói được chủ ý của câu thơ, còn từ phượng- loan chỉ là một kiểu nói mà thôi. Khi đọc câu thơ ấy, không một người Việt Nam nào liên tưởng đến loài chim huyền thoại, cứ mỗi ban mai lại tái sinh từ đống tro hỏa thiêu của thân xác mình. Chúng tôi đã gạt bỏ con chim phượng để chọn lối diễn đạt ít “Đông phương tính” hơn nhiều: “Giờ đây họ ở đâu rồi, những ai ngày xưa đã cùng nàng chung cuộc truy hoan”… Dịch những từ ấy theo nghĩa đen từng chữ một là phản nguyên bản một cách độc hại…”.

Riêng với nghệ thuật sử dụng ngôn từ bậc thầy của Nguyễn Du, do phải chuyển sang thứ ngôn ngữ “phi âm bậc” như tiếng Pháp, NKV đã viết:

“… Gió “hiu hiu” là một làn gió chỉ đủ làm cho mặt nước hồ gợn nhẹ, nhưng gió “hiu hắt” là một luồng gió trong đó đã có một chút gì giá lạnh. Cánh buồm hiện ra “thấp thoáng” là lúc ẩn, lúc hiện dưới ánh mặt trời dọi xuống với nhiều góc độ khác nhau, ta thấy nó lúc thì rực rỡ sáng ngời, khi thì mờ nhạt. Khi một người tình cảm thấy “bâng khuâng”, là lúc anh ta cảm thấy như loãng ra trong sự vật; còn khi hình ảnh người yêu ám ảnh anh ta và khi mỗi nhịp đập của con tim lại gợi nhớ đến nàng, nhà thơ lại dùng từ “canh cánh” và người dịch đành phải dùng cả một đoạn văn rườm rà. Thế là, hầu như tất cả chất nhạc, chỗ tế nhị nhẹ nhàng lướt qua như làn gió thoảng, nơi tuôn đổ xuống những cung bậc dồn dập, trầm bổng chen nhau, lúc dí dỏm hoặc kiêu hùng, khi ngậm ngùi xót xa; tất cả những điều ấy đều biến mất trong các bản dịch dầu là tốt nhất. Mong sao độc giả gắng sức bổ khuyết cho sự bất lực của dịch giả, để tưởng tượng, để tự hình dung lấy cho mình những âm thanh, nhịp điệu đã không tránh khỏi bị đánh mất, chẳng khác gì khi múc một gàu trong cái bể nước có ánh trăng soi, người ta đã xóa đi những ngấn bạc long lanh từ chị Hằng tuôn xuống”.

Xin phép được trích dẫn dài một chút vì đoạn văn khiêm tốn này của NKV vừa tôn vinh giá trị nghệ thuật của truyện Kiều, vừa chứng tỏ dịch giả cũng có một “tâm hồn thi sĩ”, như nhà báo Trường Giang nguyên Tổng biên tập báo “Giáo dục và thời đại” đã viết. Cũng vì thế, năm 1992, khi Viện hàn Lâm Pháp tặng Giải Thưởng Lớn Francophonie (Ngôn ngữ Pháp) cho NKV đã gọi ông là “nhà thơ”.

(*) Xin lưu ý: nguyên bản tiếng Pháp, chúng tôi dẫn câu dịch ngược lại để bạn đọc không thông thạo tiếng Pháp cũng hiểu được - NKP

Nguyễn Khắc Phê

http://www.tienphong.vn/van-nghe/182171/BS-Nguyen-Khac-Vien-da-dich-Truyen-Kieu-nhu-the-nao.html